Từ vai trò truyền thống là sản xuất – truyền tải tin tức, báo chí ngày nay đứng trước yêu cầu mới: Làm chủ dữ liệu, phân tích thông tin, định hướng dư luận và xây dựng niềm tin trong môi trường thông tin nhiễu loạn.
Khi dữ liệu trở thành “nguyên liệu mới” của báo chí hiện đại
Chưa bao giờ báo chí đối mặt với khối lượng thông tin lớn và tốc độ lan truyền nhanh như hiện nay. Mỗi ngày, hàng triệu bài đăng trên mạng xã hội, hàng tỷ lượt tương tác và vô số nguồn tin không rõ xuất xứ tạo nên một môi trường thông tin phức tạp, đòi hỏi báo chí chính thống phải đổi mới cả tư duy lẫn công cụ để theo kịp thời đại.
Trong bối cảnh đó, dữ liệu đã trở thành “nguyên liệu” quan trọng không kém hình ảnh hay văn bản. Từ dữ liệu người đọc, dữ liệu xu hướng, dữ liệu xã hội đến kho dữ liệu nghiên cứu khoa học, tất cả đều có thể trở thành nguồn thông tin để tòa soạn xây dựng bài viết, dự báo xu hướng và định hướng dư luận. Những tòa soạn hiện đại trên thế giới đều coi dữ liệu là yếu tố sống còn để hiểu công chúng, nâng cao chất lượng nội dung và vận hành tòa soạn số.
Ở Việt Nam, tiến trình chuyển đổi số trong báo chí đang được thúc đẩy mạnh mẽ theo các chiến lược phát triển kinh doanh và công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Các cơ quan báo chí lớn đã triển khai hệ thống phân tích dữ liệu đọc giả, tự động hóa một số khâu xử lý tin bài, tối ưu hóa truyền thông đa nền tảng.
Điều này thể hiện xu hướng tất yếu: Báo chí không chỉ phản ánh thông tin, mà còn phải khai thác, xử lý và phân tích thông tin từ dữ liệu – một năng lực mới của nhà báo thời đại số.
Song song với đó, Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) có vai trò quan trọng trong việc tiêu chuẩn hóa dữ liệu, phát triển công nghệ số, thúc đẩy nghiên cứu AI, đảm bảo chất lượng và an toàn thông tin. Đây chính là nền tảng để báo chí phát triển hoạt động phân tích dữ liệu, khai thác nguồn tin khoa học đáng tin cậy, góp phần hình thành hệ sinh thái báo chí hiện đại dựa trên tri thức và công nghệ.
Trong mô hình tòa soạn số, dữ liệu không chỉ phục vụ khâu biên tập, mà còn định hướng nội dung theo hành vi độc giả, từ đó giúp báo chí thực hiện tốt hơn nhiệm vụ truyền thông chính sách, truyền thông khoa học và nâng cao nhận thức cộng đồng.
Từ sản xuất tin tức đến phân tích, định hướng thông tin
Vai trò của báo chí trong kỷ nguyên dữ liệu không chỉ là cập nhật thông tin nhanh chóng mà quan trọng hơn là giải thích, phân tích, xác thực và định hướng. Khi mạng xã hội cung cấp tốc độ, báo chí phải cung cấp độ tin cậy và giá trị tri thức. Chính điều này tạo nên sự khác biệt giữa báo chí chính thống và nguồn tin phi chính thống.
Trong môi trường dữ liệu lớn, việc phân tích thông tin từ nhiều nguồn yêu cầu nhà báo phải có năng lực mới: Hiểu dữ liệu, đọc dữ liệu và đặt dữ liệu vào bối cảnh để giải thích hiện tượng. Những kỹ năng như trực quan hóa dữ liệu, tra cứu dữ liệu mở, hiểu cơ sở dữ liệu KH&CN, hay phân tích xu hướng thông tin đang trở thành tiêu chuẩn nghề nghiệp mới của nhà báo hiện đại.
Báo chí phân tích dựa trên dữ liệu (data-driven journalism) không chỉ làm cho thông tin chính xác hơn, mà còn tạo ra chiều sâu, giúp độc giả hiểu bản chất vấn đề. Một bài viết dựa trên dữ liệu có thể chỉ ra xu hướng, nguyên nhân và hệ quả bằng chứng cứ định lượng, từ đó giúp công chúng định hình quan điểm đúng đắn và tránh bị dẫn dắt bởi tin giả, suy đoán cảm tính hay thông tin nhiễu.
Trong vai trò này, dữ liệu KH&CN từ các nghiên cứu, số liệu thống kê, sáng chế đến đánh giá khoa học là nguồn thông tin quý giá. Việc tiếp cận cơ sở dữ liệu KH&CN quốc gia giúp báo chí truyền tải thông tin khoa học chính xác, cập nhật và đáng tin cậy. Đây là nền tảng quan trọng để nâng cao chất lượng truyền thông khoa học và chính sách, nhất là trong bối cảnh nhu cầu minh bạch hóa thông tin ngày càng lớn.
Đặc biệt, báo chí cần phát triển năng lực phản biện chính sách dựa trên dữ liệu, góp phần xây dựng chính sách công minh bạch, hiệu quả và phù hợp với lợi ích của cộng đồng. Sự tham gia của báo chí vào quá trình phản biện xã hội khi được thực hiện trên cơ sở dữ liệu và lập luận khoa học sẽ củng cố vai trò của báo chí chính thống như một kênh thông tin độc lập, khách quan và có trách nhiệm.
Xây dựng năng lực báo chí dữ liệu: Yêu cầu của chuyển đổi số quốc gia
Để báo chí thực sự trở thành lực lượng nòng cốt trong không gian thông tin hiện đại, cần xây dựng năng lực dữ liệu đồng bộ từ tòa soạn đến từng phóng viên. Điều này không chỉ liên quan đến hạ tầng công nghệ, mà còn liên quan đến văn hóa làm báo, tư duy nghề nghiệp và môi trường pháp lý.
Một tòa soạn muốn vận hành theo mô hình dữ liệu phải có hệ thống quản trị nội dung số, có bộ phận phân tích dữ liệu, có quy trình kiểm chứng nguồn tin, có chuẩn dữ liệu thống nhất và có khả năng tích hợp thông tin từ nhiều nền tảng. Những yếu tố này cũng đang được nhiều cơ quan báo chí Việt Nam triển khai, phù hợp với định hướng chuyển đổi số quốc gia.
Song song, nhà báo cần được đào tạo về kỹ năng số: Từ xác thực thông tin trong môi trường mạng, sử dụng công cụ trực quan hóa dữ liệu, hiểu cơ chế của thuật toán phân phối nội dung đến nhận diện hành vi bất thường trong dữ liệu. Đây là những năng lực thiết yếu trong bối cảnh tin giả, deepfake và thông tin thao túng ngày càng tinh vi.
Về phía chính sách, cần tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý cho hoạt động báo chí trong môi trường số, bao gồm tiêu chuẩn dữ liệu, quyền tiếp cận dữ liệu, an toàn thông tin và đạo đức số. Khi pháp lý đủ minh bạch, báo chí sẽ có điều kiện phát huy vai trò của mình trong truyền thông chính sách, truyền thông khoa học công nghệ và giáo dục công chúng.
Quan trọng hơn, báo chí dữ liệu chỉ có thể phát triển lành mạnh nếu được đặt trong hệ sinh thái dữ liệu quốc gia – nơi các cơ quan nghiên cứu, đơn vị khoa học và doanh nghiệp KH&CN chia sẻ dữ liệu một cách có trách nhiệm, tạo nền tảng tri thức thực chứng cho hoạt động báo chí hiện đại./.
Theo Tạp chí Khoa học và Công nghệ
